شركة أراضي الغربية وأثرها الاقتصادي والاجتماعي في مصر (1905 ـــ 1961م) " دراسة تاريخية

نوع المستند : المقالة الأصلية

المؤلف

قسم التاريخ والحضارة، كلية اللغة العربية، جامعة الأزهر، أسيوط، مصر.

المستخلص

        لقد كان لمشروعات الري التي أقيمت في مصر في أواخر القرن التاسع عشر وبداية القرن العشرين أثرًا واضحًا في الاتجاه لتأسيس شركات الأراضي في مصر، فقد بلغ عدد ما حفر أو أصلح من الترع في سنة 1879م نحو 112 ترعة أهمها الترعة الإبراهيمية والترعة الإسماعيلية والأولى منهما أعظم الترع التي أنشئت في ذلك الوقت، وقد تم حفرها في ست سنوات تقريبًا من سنة 1867م إلى سنة 1872م، وتستمد مياهها من النيل عند أسيوط، وفي عام 1886م أصلحت القناطر الخيرية، وبدأت تؤدي مهمتها في الري.  ومن أهم مشروعات الري ــ أيضًا ــ : خزان أسوان الذي تم بناؤه في سنة 1902م، واستطاع حجز 1,000,000 طن من المياه، وقد زاد عدد شركات الأراضي بعد الانتهاء من خزان أسوان سنة 1904م، ثم استمر تطور هذه الشركات صعودًا وهبوطًا وفقًا للتطورات الاقتصادية والسياسية في البلاد.  ومن الأسباب التي ساعدت ــ أيضًا ــ على الاتجاه لهذه المشروعات القانون الصادر في 10 يونيه 1867 والذي أعطى في مادته الأولى أحقية الأجانب في التملك العقاري بالأرضي الزراعية المصرية الأمر الذي جعل الكثير من الأجانب يقبلون على إنشاء الكثير من هذه الشركات ولقد بلغ عدد شركات الأراضي التي أنشئت في الفترة من 1882 إلى 1952م  سبعة وعشرين شركة  كان لأغلبها أدوار مهمة في الاقتصاد المصري  ومن اهم هذه الشركات شركة أراضي الغربية التي تأسست في عام 1905م، وهي شركة بلجيكية تخصصت في استصلاح وزراعة الاراضي خاصة زراعة القطن حيث اهتمت بزراعته والعناية به عن طريق تطوير مشاريع الري وشراء ماكينات جديدة في تفاتيشها الزراعية، كما قامت بنشاط خاص حيث اهتمت بإعادة بناء القرى وتشييد المنازل الجديدة وتعبيد الطرق وإقامة سكة حديد تخترق مزارعها،
        The irrigation projects that were established in Egypt at the end of the nineteenth century and the beginning of the twentieth century had a clear impact in the direction of establishing land companies in Egypt. The number of canals that were dug or repaired in the year 1879 AD was about 112, the most important of which are the Ibrahimi canals and the Ismaili canals, and the first of them is the greatest of canals Established at that time, it was excavated in approximately six years from 1867 AD to 1872 AD, and its water was derived from the Nile at Assiut. Among the most important irrigation projects is the Aswan Reservoir, which was built in the year 1902 AD, and was able to reserve 1,000,000 tons of water. The number of land companies increased after the completion of the Aswan reservoir in 1904 AD, then the development of these companies continued up and down according to the economic and political developments in the country. One of the reasons that also helped in the direction of these projects was the law issued on June 10, 1867, which gave in its first article the right of foreigners to own real estate in the Egyptian agricultural land, which made many foreigners accept the establishment of many of these companies. The number of land companies established in the period From 1882 to 1952, twenty-seven companies, most of which had important roles in the Egyptian economy. The most important of these companies is the Western Land Company, which was established in 1905, a Belgian company that specialized in land reclamation and cultivation, especially cotton cultivation, where it was concerned with its cultivation and care through the development of irrigation projects and the purchase of machinery It also carried out a special activity, as it took care of rebuilding villages, constructing new houses, paving roads, and establishing railways that penetrate its farms.

الكلمات الرئيسية

الموضوعات الرئيسية


المصادر والمراجـع
أولاً: الوثائق العربية غير المنشورة المودعة بدار الوثائق القومية بالقاهرة:
1ــ وثائق مصلحة الشركات:
  ــ كود 004503 ـــ 3019، مرسوم خديوي بالموافقة على تأسيس شركة أراضي الغربية، 1 يونيه 1905م.
  ــــ كود 001616 ــ 3019، تبادل أراضي مع الحكومة وبيع بعض القطع للشركة، 21 ديسمبر 1909م.
 ـــ كود 001620 ــــ 3019، خطاب موجه من مدير شركة أراضي الغربية إلى وكيل وزارة المالية يشير فيه إلى تضرر الشركة من تصعيد الضرائب في بعض الأحواض بكفر طيرة الجديد، بتاريخ 10 يونيه 1912م.
 ـــ كود 001620 ــ 3019، كشف عن بيان المصاريف التي صرفت في تنقية الدودة بأراضي شركة الغربية بناحية رأس الخليج، 9 مايو 1912م.
 ـ كود 001621 ــ 3019، طلب شركة أراضي الغربية عمل ترعة للري بجهة رأس الخليج، 1912م.
 ـــ كود 001616 ــــــ 3019، مذكرة موجهه من مدير عام مصلحة الأملاك الأميرية إلى وزير المالية بخصوص طلب التصريح بعمل تبادل مع شركة أراضي الغربية وبيع أطيان الحكومة اليها بنواحي مركز شربين، 14 فبراير 1924.
 ـــ كود 001703 ــــ 3019، تقرير عن حالة شركة أراضي الغربية في 4 نوفمبر 1947م.
 ــــ كود 001703 ـــ 3019، كشوف مرسلة إلى مدير مراقبة الشركات بوزارة التجارة، 28 نوفمبر 1949م.
 ــــ كود 004507 ــــــــ 3019، تقرير المندوب المشرف على الشركة، وتقرير مراقبي الحسابات عن السنة المالية 1961م.
 ــــ كود 001703 ــــــــ 3019، كشف بأسماء وصفة وجنسية أعضاء مجلس إدارة شركة أراضي الغربية، بتاريخ 22 أبريل 1954م.
 ـــ كود 001705 ــــــــ 3019، تقرير مجلس ادارة الشركة عن السنة المالية 1958م الى الجمعية العمومية العادية للمساهمين، بتاريخ 31 مارس 1959م.
 ــ كود 004505 ــــــــ 3019، قرار وزير الزراعة ورئيس مجلس إدارة المؤسسة العامة التعاونية الزراعية بإعفاء أعضاء مجلس إدارة شركة الغربية العقارية من القيام بعملهم، 28 ديسمبر 1961م.
  ــــ كود 001703 ـــــ 3019، خطاب موجه من شركة أراضي الغربية إلى مدير عام الادارة العامة للشركات بوزارة التجارة، يتضمن أسماء من كانوا يشغلون وظائف عامة وتركوا وظائفهم قبل التحاقهم بالشركة، بتاريخ 5 ديسمبر و 1950م.
  ــــ كود 001705 ــــــــ 3019، تقرير مجلس ادارة الشركة عن السنة المالية 1957م الى الجمعية العمومية العادية للمساهمين، بتاريخ 37 مارس 1958م.
 ــ كود 007503 ــــــــ 3019، تقرير مجلس إدارة شركة اراضي الغربية عن السنة المالية 1948م، 23 مارس 1949م.
ــــ كود 007503 ــــــــ 3019، كشوف مرسلة لتوضيح بيانات عن حالة الشركة في عام 1950م، بتاريخ 27 نوفمبر 1950م.
  ــــ كود 001703 ــــــــ 3019، تقرير مجلس إدارة الشركة عن السنة المالية 1949م الى الجمعية العمومية العادية للمساهمين، بتاريخ 23 مارس 1950م.
  ــــ كود 004507 ــــــــ 3019، تقرير مجلس إدارة شركة أراضي الغربية عن السنة المالية 1960م، إلى الجمعية العمومية الاعتيادية للمساهمين المنعقدة بتاريخ، 30 مارس 1961م.
  ـ كود 001703 ــــــــ 3019، تقرير مجلس إدارة شركة أراضي الغربية عن السنة المالية 1950م، إلى الجمعية العمومية الاعتيادية للمساهمين المنعقدة بتاريخ، 21 مارس 1951م.
  ـ كود 001704 ــــــــ 3019، تقرير مجلس إدارة شركة أراضي الغربية عن السنة المالية 1952م، إلى الجمعية العمومية الاعتيادية للمساهمين المنعقدة بتاريخ، 24 مارس 1953م.
  ــــ  كود 001703 ــــــــ 3019، تقرير مجلس ادارة شركة أراضي الغربية عن السنة المالية 1951م، إلى الجمعية العمومية الاعتيادية للمساهمين المنعقدة بتاريخ، 20 مارس 1952م.
 ــ كود 001705 ــــــــ 3019، تقرير مجلس إدارة شركة أراضي الغربية عن السنة المالية 1955م، إلى الجمعية العمومية الاعتيادية للمساهمين المنعقدة بتاريخ، 28 مارس 1956م.
ــــ كود 004507 ــــــــ 3019، تقرير المندوب المشرف على الشركة، وتقرير مراقبي الحسابات عن السنة المالية 1961م، 30 مارس 1962م.
ــــ كود 001704 ــــــــ 3019، تقرير مجلس إدارة شركة أراضي الغربية عن السنة المالية 1953م إلى الجمعية العمومية العادية للمساهمين، بتاريخ 24 مارس 1954م.
ــــ كود 001705 ــــــــ 3019، تقرير مجلس إدارة الشركة عن السنة المالية 1956م إلى الجمعية العمومية العادية للمساهمين، بتاريخ 30 مارس 1957م.
ــــ كود 004505 ــــــــ 3019، كشف عن بيان التبرعات والاعانات الخيرية للشركة في سنة 1958م، 31 ديسمبر 1958م.
ــــ كود 004505 ــــــــ 3019، عريضة رقم 1950 مقدمة من عبد الحميد إبراهيم يوسف إلى مجلس الأمة بتاريخ 24 سبتمبر 1957م.
ــــ كود 004507 ــــــــ 3019، تقرير مجلس إدارة الشركة عن السنة المالية 1959م، بتاريخ 31 مارس 1960م.
ــ كود 001704 ــــــــ 3019، تقرير مجلس إدارة شركة أراضي الغربية عن السنة المالية 1954م، إلى الجمعية العمومية الاعتيادية للمساهمين المنعقدة بتاريخ، 31 مارس 1955م.
 
2ــ وثائق مجلس الوزراء:
   ــــ كود 037138 ــــــــ 0081، مرسوم بإطالة مدة شركة أراضي الغربية خمسة وعشرين سنة ابتداء من أول يونيه 1935م، 22 يوليو 1951، وصدر المرسوم في 25 يوليو 1951م.
  ــــ كود 037139 ــــــــ 0081، قرار جمهوري رقم 517 عام 1958م بتغيير اسم شركة أراضي الغربية إلى شركة الغربية العقارية، 7 يونيه 1958م.
ـــــ  كود 018403ـــــ 0081، مذكرة مرفوعة لمجلس الوزراء بالترخيص لوزارة المالية في الاتفاق مع شركة وادي كوم امبو لتنفيذ ما عرضته الشركة، من أن تضع تحت تصرف الوزارة المساحات اللازمة من أراضيها المستصلحة؛ لتبيعها الحكومة إلى صغار الزراع، على أن تستبدل الشركة المساحات التي ستعطيها للحكومة بمساحات أخرى من الأراضي البور في شمال الدلتا، 24 يوليو 1946م.
   ثانيا: الوثائق العربية "المنشورة":
ـ اللجنة الدائمة لإعداد الكود المصري للموارد المائية وأعمال الري: الكود المصري للموارد المائية وأعمال الري، وزارة الموارد المائية، المركز القومي لبحوث المياه، القاهرة، ط 1، 2003م.
ــ إحصاء شركات المساهمة التي يوجد استغلالها الرئيسي في مصر،  يونيه 1942م، المطبعة  الأميرية، القاهرة، 1942م.
ــ إحصاء شركات المساهمة التي يوجد استغلالها الرئيسي في مصر، يونيه 1948م، المطبعة الأميرية، القاهرة، 1948م.
ـــــ مضابط مجلس النواب.
ثالثا: االمراجع العربية:
ــ أحمد أحمد الحتة: تاريخ مصر الاقتصادي في القرن التاسع عشر، ط(1), مكتبة النهضة المصرية، القاهرة، 1955.
ــــ إسماعيل محمد زين الدين، الزراعة في عهد الاحتلال البريطاني 1882 ـــــ 1914م، الهيئة المصرية العامة للكتاب، القاهرة، 1995م.
ــــ رءوف عباس حامد، محاضرة بعنوان: "استقرار الملكية الفردية للأرض الزراعية" ضمن كتاب الأرض والفلاح في مصر على مر العصور، القاهرة، 1974م.
ــ سهام نصار، الصحافة الإسرائيلية والدعاية الصهيونية في مصر، ط1، الزهراء للإعلام العربي، 1991م.
ــــ عاصم الدسوقي، كبار ملاك الأراضي الزراعية ودورهم في المجتمع المصري (1914 ــــ 1952م)، دار الشروق، القاهرة، ط1، 2007م.
ــــ عبد العظيم محمد سعودي، تاريخ تطور الري في مصر (1882 ـــــ 1914م)، الهيئة المصرية العامة للكتاب، القاهرة 2001م.
ــــ علي بركات، تطور الملكية الزراعية في مصر وأثره على الحركة السياسية (1813 ـــــ 1914م)، دار الثقافة الجديدة، القاهرة، 1977م.
ــــ فرغلي تسن هريدي، الرأسمالية الأجنبية في مصر 1937 ـــــــ 1957م، الهيئة المصرية العامة للكتاب، القاهرة، 2003م.
ــــ محمد مبروك قطب، البنك الأهلي ودوره في الاقتصاد المصري 1898 ــــ 1960م، دار الكتب والوثائق القومية، القاهرة، 2013م.
ــــ نبيل عبد الحميد، النشاط الاقتصادي للأجانب وأثره في المجتمع المصري من سنة 1922م إلى سنة 1952م، الهيئة المصرية العامة للكتاب، القاهرة، 1982م.
رابعا: الأبحاث المنشورة:
ــــ عبلة السيد حنفي علي، زراعة القطن وتطور مشروعات الري والمواصلات بمديرية البحيرة في الفترة من 1882م إلى 1914م، بحث منشور في مجلة الإنسانيات، كلية الآداب فرع دمنهور، جامعة الاسكندرية، العدد السابع، 2001م.
خامسا: الرسائل العلمية:
ــــ إسكندر عبد المسيح، الجغرافية الاقتصادية والاجتماعية لتفتيش وادي كوم امبو، رسالة ماجستير غير منشورة، قسم الجغرافيا، كلية الآداب، جامعة فؤاد الأول، 1939م.
ــــ إيمان النمر، الشركات العائلية وآثارها الاقتصادية والسياسية والاجتماعية في مصر (1920 ــــ 1961م) ، رسالة دكتوراه غير منشورة، قسم التاريخ، كلية الآداب، جامعة طنطا، 2017م.
ــــ رشاد رمضان عبد السلام، النشاط اليهودي في مصر من عام 1897 ـــــــ 1922م، رسالة ماجستير غير منشورة، قسم التاريخ، كلية الآداب، جامعة أسيوط، 2002م.
ــــ علاء محمود عبد الرزاق، شركات استصلاح الأراضي وأثرها على الأوضاع الاقتصادية والاجتماعية في مصر(1882 ــ 1961م) رسالة دكتوراه غير منشورة، قسم التاريخ والحضارة، كلية اللغة العربية بأسيوط، جامعة الأزهر، 2019م.    
ــــ منى عطا الله، أثر السكك الحديدية على أوضاع مصر الاقتصادية والاجتماعية في الفترة 1856 ـــــ 1914م، رسالة ماجستير غير منشورة، قسم التاريخ، كلية الآداب، جامعة القاهرة، 1996م.
ـــ وليد سالم محمد محمد، الوثائق والسجلات العربية لديوان القناطر الخيرية في الفترة من 1845 ــــ 1884م. رسالة ماجستير غير منشورة، قسم الوثائق والمكتبات، كلية الدراسات الانسانية فرع البنات بالقاهرة، جامعة الأزهر، 2016م. 
سادساً: الدوريات:
ــــ الأهرام.
ــــ الأهرام الاقتصادي.
ــــ الوقائع المصرية.
ــــ مصر المالية.
 
ثانيا: المصادر والمراجع باللاتينية
Kud 004503 3019, Marsum Khadiwi Bialmuafaqat Ealaa Tasis Sharikat 'Aradi Algharbiati, 1 Yunih 1905m
. Kud 001616 3019, Tabadul 'Aradi Mae Alhukumat Wabaye Baed Alqitae Lilsharikati, 21 Disambir 1909m
. Kud 001620 3019, Khataab Muajah Min Mudir Sharikat 'Aradi Algharbiat 'Iilaa Wakil Wizarat Almaliat Yushir Fih 'Iilaa Tadarur Alsharikat Min Taseid Aldarayib Fi Baed Al'ahwad Bikafr Tayrat Aljadid, Bitarikh 10 Yunih 1912m.
 Kud 001620 3019, Kashaf Ean Bayan Almasarif Alati Surifat Fi Tanqiat Alduwdat Bi'aradi Sharikat Algharbiat Binahiat Ras Alkhalij, 9 Mayu 1912m.
 Kud 001621 3019, Talab Sharikat 'Aradi Algharbiat Eamal Tureat Lilrayi Bijihat Ras Alkhalij, 1912m.
Kud 001616 3019, Mudhakiratan Muajahih Min Mudir Eami Maslahat Al'amlak Al'amiriat 'Iilaa Wazir Almaliat Bikhusus Talab Altasrih Bieamal Tabadul Mae Sharikat 'Aradi Algharbiat Wabaye 'Atyan Alhukumat Alyha Binawahi Markaz Shirbin, 14 Fibrayir 1924. Kud 001703 3019, Taqrir Ean Halat Sharikat 'Aradi Algharbiat Fi 4 Nufimbir 1947m.
 Kud 001703 3019, Kshuf Mursalat 'Iilaa Mudir Muraqabat Alsharikat Biwizarat Altijarati, 28 Nufimbir 1949m.
Kud 004507 3019, Taqrir Almandub Almushrif Ealaa Alsharikati, Wataqrir Muraqibi Alhisabat Ean Alsanat Almaliat 1961m.
Kud 001703 3019, Kashf Bi'asma' Wasfat Wajinsiat 'Aeda' Majlis 'Iidarat Sharikat 'Aradi Algharbiati, Bitarikh 22 'Abril 1954m.
 Kud 001705 3019, Taqrir Majlis Adarat Alsharikat Ean Alsanat Almaliat 1958m Alaa Aljameiat Aleumumiat Aleadiat Lilmusahimina, Bitarikh 31 Mars 1959m.
 Kud 004505 3019, Qarar Wazir Alziraeat Warayiys Majlis 'Iidarat Almuasasat Aleamat Altaeawuniat Alziraeiat Bi'iiefa' 'Aeda' Majlis 'Iidarat Sharikat Algharbiat Aleaqariat Min Alqiam Bieamalihim, 28 Disambir 1961m.
 Kud 001703 3019, Khataab Muajah Min Sharikat 'Aradi Algharbiat 'Iilaa Mudir Eami Aladarat Aleamat Lilsharikat Biwizarat Altijarati, Yatadaman 'Asma'an Man Kanuu Yashghalun Wazayif Eamatan Watarakuu Wazayifahum Qabl Ailtihaqihim Bialsharikati, Bitarikh 5 Disambir W 1950m.
Kud 001705 3019, Taqrir Majlis Adarat Alsharikat Ean Alsanat Almaliat 1957m Alaa Aljameiat Aleumumiat Aleadiat Lilmusahimina, Bitarikh 37 Mars 1958m.
 Kud 007503 3019, Taqrir Majlis 'Iidarat Sharikat Arady Algharbiat Ean Alsanat Almaliat 1948m, 23 Mars 1949m.
 Kud 007503 3019, Kshuf Mursalat Litawdih Bayanat Ean Halat Alsharikat Fi Eam 1950m, Bitarikh 27 Nufimbir 1950m.
Kud 001703 3019, Taqrir Majlis 'Iidarat Alsharikat Ean Alsanat Almaliat 1949m Alaa Aljameiat Aleumumiat Aleadiat Lilmusahimina, Bitarikh 23 Mars 1950m.
 Kud 004507 3019, Taqrir Majlis 'Iidarat Sharikat 'Aradi Algharbiat Ean Alsanat Almaliat 1960ma, 'Iilaa Aljameiat Aleumumiat Alaietiadiat Lilmusahimin Almuneaqadat Bitarikh, 30 Maris 1961m.
 Kud 001703 3019, Taqrir Majlis 'Iidarat Sharikat 'Aradi Algharbiat Ean Alsanat Almaliat 1950ma, 'Iilaa Aljameiat Aleumumiat Alaietiadiat Lilmusahimin Almuneaqadat Bitarikh, 21 Maris 1951m.
 Kud 001704 3019, Taqrir Majlis 'Iidarat Sharikat 'Aradi Algharbiat Ean Alsanat Almaliat 1952ma, 'Iilaa Aljameiat Aleumumiat Alaietiadiat Lilmusahimin Almuneaqadat Bitarikh, 24 Maris 1953m.
 Kud 001703 3019, Taqrir Majlis Adarat Sharikat 'Aradi Algharbiat Ean Alsanat Almaliat 1951ma, 'Iilaa Aljameiat Aleumumiat Alaietiadiat Lilmusahimin Almuneaqadat Bitarikh, 20 Maris 1952m.
 Kud 001705 3019, Taqrir Majlis 'Iidarat Sharikat 'Aradi Algharbiat Ean Alsanat Almaliat 1955ma, 'Iilaa Aljameiat Aleumumiat Alaietiadiat Lilmusahimin Almuneaqadat Bitarikh, 28 Maris 1956m.
Kud 004507 3019, Taqrir Almandub Almushrif Ealaa Alsharikati, Wataqrir Muraqibi Alhisabat Ean Alsanat Almaliat 1961m, 30 Maris 1962m.
 
Kud 001704 3019, Taqrir Majlis 'Iidarat Sharikat 'Aradi Algharbiat Ean Alsanat Almaliat 1953m 'Iilaa Aljameiat Aleumumiat Aleadiat Lilmusahimina, Bitarikh 24 Mars 1954m.
 Kud 001705 3019, Taqrir Majlis 'Iidarat Alsharikat Ean Alsanat Almaliat 1956m 'Iilaa Aljameiat Aleumumiat Aleadiat Lilmusahimina, Bitarikh 30 Mars 1957m.
 Kud 004505 3019, Kashaf Ean Bayan Altabarueat Walaeanat Alkhayriat Lilsharikat Fi Sanat 1958m, 31 Disambir 1958m.
 Kud 004505 3019, Earidat Raqm 1950 Muqadimat Min Eabd Alhamid 'Iibrahim Yusif 'Iilaa Majlis Al'umat Bitarikh 24 Sibtambar 1957m.
 Kud 004507 3019, Taqrir Majlis 'Iidarat Alsharikat Ean Alsanat Almaliat 1959m, Bitarikh 31 Maris 1960m.
Kud 001704 3019, Taqrir Majlis 'Iidarat Sharikat 'Aradi Algharbiat Ean Alsanat Almaliat 1954ma, 'Iilaa Aljameiat Aleumumiat Alaietiadiat Lilmusahimin Almuneaqadat Bitarikh, 31 Maris 1955m.
2 Wathayiq Majlis Alwuzara'i:
Kud 037138 0081, Marsum Bi'iitalat Mudat Sharikat 'Aradi Algharbiat Khamsatan Waeishrin Sanatan Aibtida'an Min 'Awal Yunih 1935m, 22 Yuliu 1951, Wasadar Almarsum Fi 25 Yuliu 1951m.
 Kud 037139 0081, Qarar Jumhuriun Raqm 517 Eam 1958m Bitaghyir Aism Sharikat 'Aradi Algharbiat 'Iilaa Sharikat Algharbiat Aleaqariati, 7 Yunih 1958m.
 Kud 018403 0081, Mudhakirat Marfueat Limajlis Alwuzara' Bialtarkhis Liwizarat Almaliat Fi Alaitifaq Mae Sharikat Wadi Kum Ambu Litanfidh Ma Earadath Alsharikatu, Min 'An Tadae Taht Tasaruf Alwizarat Almisahat Allaazimat Min 'Aradiha Almustaslahati; Litabieaha Alhukumat 'Iilaa Sighar Alziraei, Ealaa 'An Tastabdil Alsharikat Almisahat Alati Satuetiha Lilhukumat Bimisahat 'Ukhraa Min Al'aradi Albur Fi Shamal Aldilta, 24 Yuliu 1946m.
[1] Thanya: Alwathayiq Alearabia "Almanshurati":
Allajnat Aldaayimat Li'iiedad Alkud Almisrii Lilmawarid Almayiyat Wa'aemal Alrayi: Alkud Almisrii Lilmawarid Almayiyat Wa'aemal Alrayi, Wizarat Almawarid Almayiyati, Almarkaz Alqawmia Libuhuth Almayahi, Alqahirati, T 1, 2003m.
ــ 'Iihsa' Sharikat Almusahamat Alati Yujad Aistighlaluha Alrayiysiu Fi Masr, Yunih 1942m, Almatbaeat Al'amiriati, Alqahirati, 1942m.
 ــ 'Iihsa' Sharikat Almusahamat Alati Yujad Aistighlaluha Alrayiysiu Fi Masr, Yunih 1948m, Almatbaeat Al'amiriati, Alqahirati, 1948m.
Madabit Majlis Alnawabi
Thaltha: Aalmarajie Alearabiati:
ــ 'Ahmad 'Ahmad Alhatat: Tarikh Misr Aliaqtisadii Fi Alqarn Altaasie Eashra, Ta(1), Maktabat Alnahdat Almisriati, Alqahirati, 1955.
 'Iismaeil Muhamad Zayn Aldiyn, Alziraeat Fi Eahd Aliahtilal Albiritanii 1882 1914mu, Alhayyat Almisriat Aleamat Lilkitabi, Alqahirati, 1995m.
Ra'uf Eabaas Hamid, Muhadarat Bieunwani: "Astiqrar Almilkiat Alfardiat Lil'ard Alziraeiati" Dimn Kitab Al'ard Walfalah Fi Misr Ealaa Mari Aleusuri, Alqahiratu, 1974m.
Siham Nasari, Alsahafat Al'iisrayiyliat Waldieayat Alsahyuniat Fi Masri, Ta1, Alzahra' Lil'iielam Alearabii, 1991m.
Easim Aldisuqi, Kibar Malak Al'aradi Alziraeiat Wadawrihim Fi Almujtamae Almisrii (1914 1952mu), Dar Alshuruqi, Alqahirati, Ta1, 2007m.
Eabd Aleazim Muhamad Sueudi, Tarikh Tatawur Alrayi Fi Misr (1882 1914mi), Alhayyat Almisriat Aleamat Lilkitabi, Alqahirat 2001m.
 Eali Barkat, Tatawur Almilakiat Alziraeiat Fi Misr Wa'atharih Ealaa Alharakat Alsiyasia (1813 1914mu), Dar Althaqafat Aljadidati, Alqahirati, 1977m.
 Farghili Tisin Hridi, Alraasimaliat Al'ajnabiat Fi Misr 1937 1957ma, Alhayyat Almisriat Aleamat Lilkitabi, Alqahirati, 2003m.
Muhamad Mabruk Qutba, Albank Al'ahlii Wadawruh Fi Aliaqtisad Almisrii 1898 1960ma, Dar Alkutub Walwathayiq Alqawmiati, Alqahirati, 2013m.
Nabil Eabd Alhamidi, Alnashat Aliaqtisadiu Lil'ajanib Wa'atharuh Fi Almujtamae Almisrii Min Sanat 1922m 'Iilaa Sanat 1952ma, Alhayyat Almisriat Aleamat Lilkitabi, Alqahirati, 1982m.
Rabea: Al'abhath Almanshurati:
 Eabalat Alsayid Hanafi Eulay, Ziraeat Alqutn Watatawur Mashrueat Alrayi Walmuasalat Bimudiriat Albuhayrat Fi Alfatrat Min 1882m 'Iilaa 1914m, Bahath Manshur Fi Majalat Al'iinsaniaati, Kuliyat Aladab Fare Diminhur, Jamieat Alaiskandariati, Aleadad Alsaabieu, 2001m.
Khamisa: Alrasayil Aleilmiati:
 ــــ 'Iiskandar Eabd Almasihi, Aljughrafiat Alaiqtisadiat Walaijtimaeiat Litaftish Wadi Kum Ambu, Risalat Majistir Ghayr Manshuratin, Qism Aljughrafia, Kuliyat Aladab, Jamieat Fuad Al'uwl, 1939m.
ــــ 'Iiman Alnamir, Alsharikat Aleayiliat Watharuha Aliaqtisadiat Walsiyasiat Waliajtimaeiat Fi Misr (1920 1961m) , Risalat Dukturah Ghayr Manshuratin, Qism Altaarikhi, Kuliyat Aladab, Jamieat Tanta, 2017m.
Rashad Ramadan Eabd Alsalami, Alnashat Alyahudiu Fi Misr Min Eam 1897 1922m, Risalat Majistir Ghayr Manshuratin, Qism Altaarikhi, Kuliyat Aladab, Jamieat 'Asyut, 2002m.
Eala' Mahmud Eabd Alrazaaqi, Sharikat Aistislah Al'aradi Wa'atharuha Ealaa Al'awdae Alaiqtisadiat Walaijtimaeiat Fi Masr(1882 1961m) Risalat Dukturah Ghayr Manshurat, Qism Altaarikh Walhadarati, Kuliyat Allughat Alearabiat Bi'asyuti, Jamieat Al'azhar, 2019m.
Munaa Eata Allah, 'Athar Alsikak Alhadidiat Ealaa 'Awdae Misr Alaiqtisadiat Walaijtimaeiat Fi Alfatrat 1856 1914m, Risalat Majistir Ghayr Manshuratin, Qism Altaarikhi, Kuliyat Aladab, Jamieat Alqahirati, 1996m.
 Walid Salim Muhamad Muhamad, Alwathayiq Walsijilaat Alearabiat Lidiwan Alqanatir Alkhayriat Fi Alfatrat Min 1845 1884m. Risalat Majistir Ghayr Manshuratin, Qism Alwathayiq Walmaktabati, Kuliyat Aldirasat Alansaniat Fare Albanat Bialqahirati, Jamieat Al'azhar, 2016m.
Sadsaan:
 Alduwryati:
Al'ahram.
Al'ahram Alaqtisadiu.
Alwaqayie Almisriatu.
Misr Almaliitu.